ΠΌΣΟ ΧΡΟΝΩΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΕΥΚΟ ΣΤΟ ΙΕΡΟ της Παναγίας στη ΣΑΜΑΡΙΝΑ;

ΠΌΣΟ ΧΡΟΝΩΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΕΥΚΟ ΣΤΟ ΙΕΡΟ της Παναγίας στη ΣΑΜΑΡΙΝΑ;

Το 2002 συζητούσαμε με τον καθ. Θεολογικής κ. Σάκο και μεταξύ των άλλων μας είπε οτι είχε μια απορία κ μια επιθυμία με αγωνία ταυτόχρονα.
Η απορία του ήταν πόσο χρόνων ειναι το πεύκο που εχει φυτρώσει στο ιερό του Ναού της Παναγίας στη Σαμαρίνα αναδεικνύοντας ενα θαύμα της φύσης.
Η σκέψη του για την ηλικία συνδυάζονταν με την αγωνία ποσα χρόνια "πήγε" ετσι το δέντρο ωστε να βγάλει κ ενα συμπέρασμα ποσο ακομη θα αντέξει. Επειδή θεωρούσε οτι με αυτο τον τροπο αναδεικνύεται ενα φαινομενο που δεν εχει αλλος ναός και ειναι μοναδικό ταυτόχρονα, επιζητούσε τροπο στερέωσης ετσι ωστε κ το δέντρο να παραμένει εκει αλλά και να ΜΗΝ ΚΙΝΔΥΝΕΥΣΕΙ η εκκλησία οταν το δέντρο, ψηλωνοντας, θα αρχίζει να κλειδώνιζει κ το θεμέλιο του δηλ το ιερό με τελική κατάληξη την κατάρρευση.
Τα τελευταία ερωτήματα κ αγωνιες παραμένουν. Όμως με την φωτογραφία των ΜΑΝΑΚΙΑ που ειναι περί το 1900 (συνημμένη, απομόνωσα για το θέμα μας απο την πανοραμική του χωριού μόνο τον Ι.Ν.) βλέποντας κ την ανάπτυξη του πεύκου στη θεση αυτη μεσα στο χρόνο, μπορούμε να πουμε οτι πρέπει να φύτρωσε περί το 1830.
Ο ίδιος είπε οτι φύτρωσε τα χρόνια της επανάστασης! Απίστευτο! Πλησιάζουμε τις χρονιές που υποστήριζε!
Σημερα δηλ ειναι κοντα 200 χρόνων !
Η πολιτεία, απομενει, να προφυλάξει το Εθνικό & Μνημειακό κεφάλαιο της ΣΑΜΑΡΙΝΑΣ.

Οι Εικόνες του Τέμπλου και οι Αγιογραφίες του Ι.Ν. Ευαγγελίστριας ΓΡΕΒΕΝΩΝ – Ο Μ. Γιαννούσης & ο Αιμιλιανός.

Οι Εικόνες του Τέμπλου και οι Αγιογραφίες του Ι.Ν. Ευαγγελίστριας  ΓΡΕΒΕΝΩΝ –

Ο Μ. Γιαννούσης & ο Αιμιλιανός.

Το τέμπλο του Ι.Ν. Ευαγγελίστριας Γρεβενών κατασκευάσθηκε και τοποθετήθηκε στον Ναό τον Οκτώβριο του 1922 από τον τότε Μητροπολίτη Αιμιλιανό Β΄, ίσως με αφορμή του εορτασμού της μνήμης του Αιμιλιανού Α΄ αλλά και του εορτασμού της απελευθέρωσης της πόλης των Γρεβενών.

 Οι εικόνες του τέμπλου έχουν όλες αγιογραφηθεί στις Καρυές του Αγιου Όρους από τον μοναχό Σεραφείμ. Ο παπα-Σεραφείμ (κατά κόσμον Λάζαρος Οφθαλμόπουλος του Θεοφάνους) κατάγονταν από το χωριό Μουταλάσκη Καππαδοκίας όπου και γεννήθηκε το 1890. Προσήλθε στο Άγιο Όρος το 1907 όπου και πέθανε το 1967. Διέμενε και αγιογραφούσε στο κελί του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου που ανήκε στην Ι.Μ. Μεγίστης Λαύρας (και σήμερα χρησιμοποιείται ως αντιπροσωπείο-κονάκι από το Μοναστήρι στις Καρυές). Στην διπλανή  φωτογραφία του 1957 φαίνεται να έχει αγιογραφήσει εικόνα του Προδρόμου, που φέρει τον ίδιο διάκοσμο και την ίδια τεχνοτροπία με τις εικόνες του τέμπλου όπου έχει βάλει και την υπογραφή του. Θεωρείται ένα από τους καλύτερους σύγχρονους αγιογράφους στο Αγιο Όρος.

Οι αγιογραφίες του Ιερού Ναού ξεκίνησαν αρχικά από τον ζωγράφο και αγιογράφο Μανώλη Γιαννούση ο οποίος αγιογράφησε τον Παντοκράτορα και την Πλατυτέρα στο Ιερό. Στη συνέχεια μετακόμισε για δουλειές στη Θεσσαλονίκη.

 Ο Μ. Γιαννούσης κατάγονταν από το Περιβόλι και ασχολήθηκε από μικρός με τη ζωγραφική.

Στο κείμενο βλέπουμε την μοναδική έγχρωμη εικόνα του Αιμιλιανού που κυκλοφορεί, σε εκπληκτική  εκφραστικότητα,  την οποία αγιογράφησε ο Μ. Γιαννούσης όπως φαίνεται κάτω δεξιά (στην υπογραφή του).

Στη Θεσσαλονίκη η βασική του δραστηριότητα ήταν του ξενοδόχου, αφού διατηρούσε από το 1963 μαζί με τα αδέλφια του, το πολυώροφο Ξενοδοχείο «ΠΕΛΛΑ» επί της οδού Ίωνος Δραγούμη. Εξάδελφός του ήταν ο επίσης γνωστός δικηγόρος της Θεσσαλονίκης Θαν. Γιαννούσης ο οποίος διετέλεσε και Δήμαρχος της πόλης εκλεγμένος από το Δημοτικό Συμβούλιο μετά το θάνατο του Μιχ. Παπαδόπουλου.

Για ορισμένα χρόνια ο Ναός παρέμεινε σχεδόν αγιογράφητος καθόσον εσωτερικά πέραν της Πλατυτέρας και του Παντοκράτορα  υπήρχαν μόνο απεικονίσεις λουλουδιών και διαφόρων σχημάτων από λαδομπογιά στου τοίχους.

Η εκτενέστερη αγιογράφηση, που σήμερα βλέπουμε στον Ναό, έγινε με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Σεργίου ο οποίος στην αρχή εγκατέστησε τον αγιογράφο Βασ. Βαρσάμη από την Κρανιά Ελασσόνας.

Ο Βασίλης Φαρμάκης του Αθανασίου (γεννήθηκε το 1951), μας αφηγείται, ότι έλαβε τα πρώτα μαθήματα αγιογραφίας στο Άγιο Όρος από τον αδελφό του Θεόφιλο το 1965, μέχρι το 1969. Ο Θεόφιλος  είναι γνωστός αγιογράφος στο Αγιο Όρος ως μέλος της ομάδας των Παχωμαίων[1].

Το 1987 ολοκλήρωσε ένα μεγάλο μέρος αγιογραφιών στους πλάγιους τοίχους της Ευαγγελίστριας.  Στη συνέχεια αγιογράφησε τον Άγιο Αχίλλειο και την Αγία Παρασκευή της πόλης των Γρεβενών.

Ο δεύτερος αγιογράφος που εισήλθε στην εκκλησία ήταν ο ζωγράφος και αγιογράφος της πόλης ο Αριστοτέλης Βαρσάμης. Ο Α. Βαρσάμης γεννήθηκε το 1942 στο Μαυρονόρος Γρεβενών. Ζωγραφική έμαθε στην Ζάκυνθο όπου μαθήτευσε κοντά στον Χρήστο Ρουσέα (πατέρας της Τζένης Ρουσέα) από το 1954-62 οπότε και επέστρεψε στα Γρεβενά 20 χρονών.

Ο Α. Βαρσάμης αγιογράφησε το Ιερό καθώς επίσης ολόκληρη την πλευρά της εξόδου μαζί με τον γυναικωνίτη. Εξακολουθεί να παράγει έκτοτε αξιόλογο ζωγραφικό και αγιογραφικό έργο.   (Περισσότερα για τον Α. Βαρσάμη εδώ : https://www.scribd.com/document/350497065/%CE%A3%CF%85%CE%B6%CE%B7%CF%84%CE%AC%CE%BC%CE%B5-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%96%CF%89%CE%B3%CF%81%CE%AC%CF%86%CE%BF-%CE%91%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%AC%CF%86%CE%BF-%CE%91%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%B7-%CE%92%CE%B1%CF%81%CF%83%CE%AC%CE%BC%CE%B7)

---

[1]   Οι Παχωμαίοι μέχρι πριν δύο δεκαετίες ήταν οι πιο γνωστοί αγιογράφοι του Αγίου Όρους. Μετά το θάνατο του Γέροντος Ιερομονάχου Ακακίου (που ήταν επίσης από την Ελασσώνα), μένουν τώρα δύο: Ο Ιεροδιάκονος Θεόφιλος από Ελασσώνα, κατά κόσμον Φαρμάκης Γεώργιος του Αθανασίου και της Ευαγγελίας, γεν. 1939, και ο Ιεροδιάκονος Χρυσόστομος από Κοζάνη, κατά κόσμον Μεντέλης Θωμάς. 

O I.N. της Ευαγγελίστριας Γρεβενών το 1911 (τότε Ι.Ν. Αγίου Αχιλλείου).

ΙΣΤΟΡΙΚΟ : Η Αρχική μορφή του Μητροπολιτικού Ναού των Γρεβενών.

O I.N. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (σήμερα) θεμελιώθηκε την 13 Ιουνίου 1908 ως Ι.Ν. Αγ. Αχιλλείου όταν μητροπολίτης της πόλης ήταν ο Αγαθάγγελος Κωνσταντινίδης.

Η συνημμένη φωτογραφία εμφανίζει εξωτερική όψη του ναού το 1911 και τραβήχτηκε από τους αδελφούς Μανάκια πιθανόν τις ημέρες της κηδείας του Μητρ. Αιμιλιανού (© Aλεξ. Τζιόλας).

 Λίγα λόγια για την αρχική μορφολογία του Ναού :  Όπως φαίνεται στη συνημμένη φωτογραφία του 1911 ο Ι.Ν. είχε το χαρακτήρα βασιλικής μετά τρούλου, με αποτμήσεις στη στέγη. Κρίνοντας από αυτό που βλέπουμε, η σημερινή διαμορφωμένη εικόνα του ναού μοιάζει να έχει ευρωπαϊκές επιδράσεις, όπως διαφαίνεται από την μορφολογία των παραθύρων, των πεσσών της επέκτασης καθώς και του τρούλλου. Δεν φαίνεται το αν ο τρούλος είναι ξυλόπηκτος ή από άλλο υλικό.  Το γενικό συμπέρασμα είνα ότι το κτήριο που φαίνεται είναι κλασσική μορφή ναού που συναντάμε στη  Βόρεια Ελλάδα κυρίως σε χωριά και κωμοπόλεις, του 18ου - 19ου αιώνα. Η ύπαρξη τέτοιου τρούλλου, με την έντονη υπερέκταση προς τα πάνω, είναι σχετικά σπάνια. 

Η πρώτη ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ.

Μετά την ανέγερσή του ο ναός ανακαινίσθηκε την 1η Οκτωβρίου 1922, από τον Μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανό Β΄ Δάγγουλα. Η ανακαίνιση ήταν στο εσωτερικό του Ναού καθότι φωτογραφίες της δεκαετίας του 1930 και μετέπειτα δείχνουν ακόμη τον ναό να έχει την ίδια μορφή.

Ετσι την 1/10/1922 αποδεικνύεται από τα ιστορικά στοιχεία ότι τοποθετήθηκε το σημερινό τέμπλο της εκκλησίας το οποίο κατασκευάσθηκε στο Άγιο Όρος. Επίσης στο Άγιο Όρος έχουν αγιογραφηθεί και αρκετές από τις εικόνες του τέμπλου (από τον Ιερομόναχο Σεραφείμ στις Καρυές του Α.Ο.) καθώς επίσης και η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου η οποία φέρει επίχρυση επικάλυψη. Όλες οι εικόνες είναι άριστης τεχνοτροπίας με τα πρόσωπα να εμφανίζουν χαρακτηριστική αμεσότητα προς τον πιστό χωρίς να χάνουν την αγιοσύνη τους. Ο ίδιος ο Μητροπολίτης Αιμιλιανός Β΄ αφιερώνει στον Ι.Ν. την εικόνα του Χριστού ενώ άλλες οικογένειες της Πόλης των Γρεβενών (όπως π.χ. οικ. Ζήση, οικ. Γούτσα, οικ. Σόλλα, οικ. Γίτσου κ.α.) αφιερώνουν εικόνες του τέμπλου.

Η αλλαγή της εξωτερικής μορφής του Ναού.

Από φωτογραφίες εποχής, προσωπικές μαρτυρίες που συγκεντρώσαμε αλλά και από φωτογραφίες εποχής φαίνεται ότι στον Ι.Ν. έγιναν, σταδιακά, επεμβάσεις που αφορούσαν την μορφολογία του ναού  και τον άλλαξαν τελείως την όψη του :  
Αρχικά ο ναός είχε ένα καμπαναριό. Όμως περί το 1939 έχει ολοκληρωθεί η πρώτη βασική αλλαγή στην εξωτερική όψη του με το γκρέμισμα των δύο ''πτερυγίων του'' στον νάρθηκα (αριστερά- δεξιά που εξείχαν του βασικού κορμού) και τοποθετήθηκαν επίσης τα δύο νέα καμπαναριά. 
Η δεύτερη επέμβαση βασικά στη στέγη έγινε επι Σφήνα και ολοκληρώθηκε επί Φιλίππου ο οποίος αφαίρεσε και τον τρούλο. Μαρτυρίες από ιερέα και από πιστούς που επισκέπτονταν τον ναό εκείνη την εποχή αναφέρουν ότι ο ναός παρουσίαζε προβλήματα στη στέγη του. Έτσι ο Μητρ. Φίλιππος αναγκάσθηκε (ίσως όχι μόνο γι’ αυτό αλλά και για άλλους λόγους που δεν είναι μέχρι τώρα γνωστοί) να προβεί στην αλλαγή της στέγης. Έτσι κατεδαφίστηκε η στέγη και ο τρούλλος της μέχρι το σημερινό ύψος. Με μία σύγκριση αρχικής και σημερινής φωτογραφίας φαίνεται ότι το ύψος της στέγης «χαμήλωσε» (πιθανόν μέχρι κάποιο σενάζ για στατικού λόγους ώστε να δέσει η υπάρχουσα στέγη με ασφάλεια). Ετσι ο Ναός πήρε τη σημερινή μορφή. 

 

Η Εσωτερική αγιογράφηση του Ναού.

Από μαρτυρίες προκύπτει ότι επι Φιλίππου ο Ναός δεν είχε αξιόλογη εσωτερική αγιογράφηση. Οι μόνες μεγάλες και ολοκληρωμένες αγιογραφίες ήταν του Παντοκράτορα και της Πλατυτέρας (στην κόγχη του Ιερού). Στου τοίχους υπήρχαν διάσπαρτες «ελαιογραφίες» με απεικονίσεις λουλουδιών.

Η σημερινή αγιογράφηση που φέρει ο ναός ξεκίνησε το 1987 επι θητείας Σεργίου Σιγάλλα με πρώτον να αγιογραφεί τον αγιογράφο Φαρμάκη. Στη συνέχεια έγιναν (μέσω αφιερωμάτων) και από τον ίδιο άλλες αγιογραφίες στους τοίχους. Ο αγιογράφος/ζωγράφος Αρ. Βαρσάμης μας λέει ότι αγιογράφησε το ιερό μετά την έλευσή του από την Ζάκυνθο περί το 1988-89.

Στο υπέρθυρο στην μία από τις πλάγιες πόρτες αναφέρει ότι «Εν έτει 1908 μηνί Ιουνίω ετέθει ο θεμέλιος λίθος της ιεράς εκκλησίας Αγ. Αχίλλειος».

Για την ιστορία να σημειωθεί ακόμη ότι στην εκκλησία κάποιος έμπαινε αφού ανέβαινε τρία σκαλιά, δηλ. σε σχέση με την σημερινή εξωτερική επιφάνεια του αύλειου χώρου ο ναός ήταν ελαφρά υπερυψωμένος. Ακόμη πρέπει να προστεθεί ότι αρχικά ο πρόναος είχε μικρή εσωτερική διαμόρφωση κατάλληλη ώστε να γίνονται «κατηχητικά μαθήματα» από ιερείς της Μητρόπολης.

Επίσης η φωτογραφία που έχουν δημοσιεύσει η Αφοι Μανάκια είναι «γυρισμένη» είδωλο (δηλ. εμφανίζεται η νότια πλευρά και όχι η βόρεια) και έτσι υπάρχει η εντύπωση ότι οι πλάγιες πόρτες του ναού ανοίχτηκαν αργότερα ενώ στην πραγματικότητα είναι εξ αρχής.

Απρίλιος 2017 - Μάιος 2018.

Αλέξανδρος Τζιόλας.

Το νέο βιβλίο είναι ένα αφιέρωμα στον Γιάννη και στον Μίλτο ΜΑΝΑΚΙΑ της Πίνδου.

 «Η Ιστορία μπροστά στον φακό του Γιάννη και του Μίλτου ΜΑΝΑΚΙΑ» 

 ΙΩΑΝΝΙΝΑ-ΠΙΝΔΟΣ-ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ-ΓΡΕΒΕΝΑ-ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

προβάλλονται επίσης : 

Ζαγόρι - Μοσχόπολη - Μέτσοβο - Έδεσσα - Βέροια - Κρούσοβο - Αχρίδα

 

ANTΛΟΥΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ & ΕΜΠΛΟΥΤΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ από το φωτογραφικό και κινηματογραφικό έργο των Αφων ΜΑΝΑΚΙΑ.
Δεν είναι μία βιογραφία για τον Γιάννη & τον Μιλτο Μανάκια. Είναι μία έκδοση με την οποία έρχονται στο φως ιστορικά στοιχεία για την περιοχή της Ηπείρου και της Μακεδονίας ώστε να οδηγηθούμε σε ποικίλα συμπεράσματα για πρόσωπα και γεγονότα των περιοχών αυτών εκείνης της εποχής.

Τα περιεχόμενα του βιβλίου μπορούν να συμπυκνωθούν σε ό,τι αναφέρει το οπισθόφυλλο του :

Tο όνομα ΜΑΝΑΚΙΑ ηχεί παράξενα. Δεν προσφέρεται για επιφανειακή, πρόχειρη προσέγγιση.

Η πρώτη επαφή μαζί του σε εντυπωσιάζει. Το ταξίδι μαζί τους σε συναρπάζει.

Τα πυκνά γεγονότα της ιστορίας, οι συγκυρίες της εποχής, οι περιπέτειες των ανθρώπων, τα πανέμορφα σκηνικά, οι γωνίες λήψεις, το βάθος πεδίου, τα οξεία βλέμματα των προσώπων, οι χαμένες copies και οι διασκορπισμένες άγνωστες φωτογραφίες τους, δημιουργούν για τα Αδέλφια Μανάκια έναν θαυμασμό και μία προσμονή αναζήτησης, που παραμένει αναλλοίωτη εδώ και 100 χρόνια.

Τα συστατικά στοιχεία της προσωπικότητας τους και του έργου τους συμπυκνώνονται στο μύνημα “η εργασία ξεπερνάει τα πάντα - Omnia Labor Vincit” που ήταν γραμμένο πάνω στην πρώτη κάρτα του Γιάννη, όταν το 1898 τη μοίραζε στα Γιάννενα σαν “Φωτογράφος-Ζωγράφος”.  Έκτοτε η πορεία τους ήταν τόσο συγκλονιστική όσο και η πολυτάραχη πορεία των ανθρώπων, των κοινωνιών και των εθνών, που έζησαν στα Κεντρο•Δυτικά Βαλκάνια στις αρχές του 20ου αιώνα.

Όλα αποτυπώνονται πάνω στο έργο τους : στις περισσότερες από 18.000+ ασπρόμαυρες φωτογραφίες εκπληκτικής σκηνοθεσίας, λήψης και ποιότητας που τράβηξαν σε 125 διαφορετικά μέρη και στις 67 γνωστές, προς το παρόν, ταινίες κινηματογράφου που διασώθηκαν στα αρχεία των κρατών των Βαλκανίων αλλά και σε όσες επι πλέον πουλήθηκαν απο τους ίδιους σε τρίτους κατα παραγγελία.

Ο Γιάννης και ο Μίλτος Μανάκιας, γεννημένοι στην Αβδέλλα Γρεβενών το 1878 και 1881, σαν φωτογράφοι αλλά και σαν οι πρώτοι κινηματογραφιστές των Βαλκανίων, αποτυπώνουν στο έργο τους την εξέλιξη των τοπικών κοινωνιών, των οικονομιών, των ανθρώπων, των μικρών και μεγάλων κοινωνικών ομάδων, των ατόμων ξεχωριστά με την δική τους ομορφιά και αίγλη, όπως ζούσαν και αναπτύσσονταν εκείνη την περίοδο.

Όσα, από τα γεγονότα και τα πρόσωπα, αποτυπώθηκαν από το φακό των Αφών Γιάννη και Μιλτιάδη Μανάκια αποδίδουν με τον πλέον ιδανικό και ζωντανό τρόπο την κάθε περίοδο στην οποία και φωτογραφήθηκαν. Η κινηματογραφική αυτή εικονική-φωτογραφική περιπλάνηση μας βοηθά να κατανοήσουμε περισσότερο τις ανθρώπινες σχέσεις, τις εξελίξεις, την οργάνωση της οικογένειας και της κοινωνίας, την προαγωγή της τεχνολογικής ή πνευματικής εξέλιξης, την εθνική αντιπαλότητα, τα παιχνίδια στρατηγικής των πολιτικών ή εθνικών ηγεσιών Ευρώπης και Βαλκανίων, την εθνική ολοκλήρωση των κρατών του Βαλκανικού χώρου, τις ενυπάρχουσες ακόμη ιστορικές αντιθέσεις αλλά και μελλοντικές προθέσεις, την συμμετοχή των κοινωνιών και των ανθρώπων, την παρακολούθηση του κοινωνικού γίγνεσθαι, την επίκληση της αισθητικής και της τέχνης, στις βάρβαρες συνθήκες των πολέμων και των διωγμών. Στις εικόνες αυτές κυριαρχεί η αποτύπωση της θέλησης του πλήθους, η έλευση του Λαού στο προσκήνιο, οι προσωπικοί χαρακτήρες, η οικογένεια, η αγάπη για την ζωή και τη Ελευθερία.

Ο Γιάννης και ο Μιλτιάδης Μανάκιας συμβάλλουν, με την υψηλή αισθητική και φέρνουν μετά από 100 χρόνια τους πρωταγωνιστές των Βαλκανίων στο προσκήνιο. Η έκδοση αυτή έχει σαν σκοπό να φέρει στη δημοσιότητα άγνωστο ιστορικό υλικό τους, αναγνωρίζοντας  το έργο τους στην ιστορία και στον πολιτισμό των κοινωνιών των Βαλκανίων.

Το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμεί ο Καπετάν Γκούντας από το Μεσολούρι Γρεβενών σε φωτογραφία που έχει εκδοθεί σε card postal ανήκει στη συλλογή του συγγραφέα και για πρώτη φορά αναγνωρίζεται ότι είναι των Αφων Μανάκια.

Επίσης στο βιβλίο πρωτοδημοσιεύονται φωτογραφίες και card postals που για πρώτη φορά αναγνωρίζονται αότι ανήκουν στους Αφους ΜΑΝΑΚΙΑ. 
Ορισμένες από τις δημοσιεύσεις σχετικά : 
1. http://www.anixneuseis.gr/?p=169498
2. https://www.facebook.com/groups/1231738083540851/?ref=bookmarks
3. http://www.biblionet.gr/book/218995/%CE%A4%CE%B6%CE%B9%CF%8C%CE%BB%CE%B1%CF%82,_%CE%91%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%93./%CE%97_%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%AC_%CF%83%CF%84%CE%BF_%CF%86%CE%B1%CE%BA%CF%8C_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%93%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%9C%CE%AF%CE%BB%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9C%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%BA%CE%B9%CE%B1